Panel badań diagnostycznych do laserowej korekcji wzroku

A panel of diagnostic tests for laser vision correction

Streszczenie

Na całym świecie obserwowany jest wzrost częstości występowania wad wzroku, głównie krótkowzroczności i prezbiopii. Rosnącym wymaganiom wzrokowym pacjentów wychodzi naprzeciw chirurgia refrakcyjna. Prawidłowa diagnostyka przedoperacyjna jest jednym z podstawowych warunków pozwalającym uzyskać pożądane wyniki refrakcyjne oraz zapewnić wysoki poziom bezpieczeństwa wykonywanych zabiegów.

Abstract

An increase in the incidence of refractive errors, mainly myopia and presbyopia, is observe worldwide. The increasing visual requirement of patients are facing refractive surgery. Proper pre-operative diagnosis in one of the basic conditions for obtaining desired refractive result and ensuring a high level of safety during procedures.

Według najnowszych analiz w trakcie najbliższych dekad spodziewany jest dalszy istotny wzrost częstości występowania krótkowzroczności. Na skutek zmian demograficznych zwiększa się grupa pacjentów prezbiopijnych. Naprzeciw rosnącym wymaganiom pacjentów z wadami wzroku wychodzi chirurgia laserowa. Wysoki indeks bezpieczeństwa oraz szybka rekonwalescencja wpływają pozytywnie na popularność laserowej korekcji wzroku (LKW). Szerokie zastosowanie laserów ekscymerowych oraz femtosekundowych w chirurgii refrakcyjnej podniosło przewidywalność efektów refrakcyjnych w stosunku do wcześniej stosowanych metod.

Do zabiegów laserowej korekcji wzroku zaliczane są zabiegi powierzchniowe: PRK, LASEK, epi-LASEK, TE-PRK, EBK; zabiegi płatkowe: LASIK, FemtoLASIK; oraz zabieg SMILE®.

Zabiegi LKW mają na celu zmianę parametrów przedniej powierzchni rogówki, co prowadzi do korekcji wady wzroku. Zakres korygowanych wad wzroku mieści się w przedziale od -10 D do +6 D oraz 6 D astygmatyzmu. Poza korekcją aberracji niższego rzędu (krótkowzrocznością, nadwzrocznością i astygmatyzmem) LKW pozwala również na korekcję aberracji wyższego rzędu (HOA – high order aberration). Przyjmuje się, że w oku nieoperowanym HOA odpowiadają za jakość widzenia w ok. 15%. Tego rodzaju zaburzenia układu optycznego oka nie są możliwe do skorygowania okularami ani soczewkami kontaktowymi.

W przypadku pacjentów prezbiopijnych metodą pierwszego wyboru laserowej korekcji wady wzroku jest Presbyond®. W metodzie tej, pod względem refrakcyjnym na oku dominującym wykonywana jest pełna korekcja wady, na oku dominującym indukowana jest monowizja rzędu od -0,75 D do -2,00 D, najczęściej -1,50 D. Zabieg planowany jest indywidualnie z uwzględnieniem wyjściowych aberracji u pacjenta, dzięki czemu na obojgu oczach wytwarzana jest głębia ostrości. Zachowane w ten sposób widzenie obuoczne oraz dobre widzenie na odległości pośrednie skutkuje znacznie lepszą tolerancją metody w stosunku do typowej monowizji. W zakresie chirurgicznym metoda ta nie różni się od zabiegu FemtoLASIK.

Kluczową kwestią związaną z wysokim profilem bezpieczeństwa wykonywanego zabiegu oraz precyzyjnym efektem refrakcyjnym jest proces kwalifikacji do zabiegu. Składa się na niego szereg badań diagnostycznych ze szczegółowym badaniem okulistycznym oraz optometrycznym.

Zdecydowana część badań diagnostycznych polega na precyzyjnym obrazowaniu rogówki. Głównym celem wykonywania tych badań jest ocena nie tylko ewentualnych nieprawidłowości będących przeciwwskazaniem do LKW, takich jak stożek rogówki (KC – keratoconus), zwyrodnienie brzeżne przezroczyste (PMD – pellucid marginal degeneration), dystrofie rogówki, ale również bezpieczeństwa wykonywanego zabiegu i efektu pooperacyjnego.

Wieloletnie doświadczenie lekarzy oraz całego zespołu Klinik Okulistycznych Optegra pozwoliło wypracować optymalny proces kwalifikacji.

1. Proces kwalifikacji do laserowej korekcji wzroku

Podobnie jak w przypadku innych procedur podkreślić należy istotność szczegółowego wywiadu przeprowadzanego z pacjentem. Poza informacjami dotyczącymi ogólnego stanu zdrowia oraz historii chorób okulistycznych bardzo dużą wagę należy przyłożyć do oczekiwań pacjenta dotyczących zabiegu. Do ogólnych przeciwwskazań do LKW należą: aktywne choroby infekcyjne, choroby tkanki łącznej, łuszczycowe zapalenie stawów, aktualnie prowadzone leczenie onkologiczne, zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS – acquired immune deficiency syndrome), ciąża, okres karmienia piersią. Szczegółowe omówienie tych zagadnień wykracza poza zakres niniejszej publikacji.

Warunkiem uzyskania wiarygodnych wyników diagnostycznych jest prawidłowe przygotowanie powierzchni oka do badań. Z tego powodu pacjenci korzystający z miękkich sferycznych soczewek kontaktowych proszeni są o ich odstawienie na co najmniej 7 dni przed badaniem. Okres ten wydłuża się w przypadku soczewek torycznych, soczewek twardych lub w sytuacji długiego stażu soczewkowego.

2. Badania obrazowe

a) tomografia rogówki

Tomografia rogówki polega na ocenie przedniej i tylnej powierzchni rogówki wraz z oceną rozkładu jej grubości. Obecnie za złoty standard w tomografii rogówki uważa się urządzenia oparte na kamerze Scheimpfluga (np. Pentacam, Oculus Optikgeräte, Wetzlar, Germany; Sirius-CSO Italy; Galilei-Ziemer, USA). W przypadku urządzenia Pentacam rotująca kamera (495 nm) wykonuje 50 skanów wysokiej jakości, na podstawie których oprogramowanie tworzy przestrzenny model przedniego odcinka oka. Liczne badania potwierdziły wysoką wartość diagnostyczną tego urządzenia, również w rozpoznawaniu stożka rogówki (KC – keratoconus)lub zmian podejrzanych (FFKC – forme fruste keratoconus) – istotnego czynnika rozwoju ektazji po zabiegu LKW. Poza mapami: pachymetryczną, osiową, elewacyjną przednią i tylną (ryc. 1), przy ocenie rozkładu grubości rogówki w detekcji stożka rogówki przydatna jest statystyka Belin-Ambrosio (ryc. 2). Analiza Zernikego opisuje natomiast aberracje wyższego rzędu przedniej, tylnej powierzchni rogówki lub jej całości (corneal wavefront). W przypadkach ograniczonej przezierności rogówki, np. blizn lub zmętnienia w obrębie szczytu stożka, zmniejsza się dokładność pomiarowa urządzeń opartych na kamerze Scheimpfluga.

W ostatnich latach rośnie znaczenie badań optycznej koherentnej tomografii przedniego odcinka (AS-OCT – anterior segment optical coherence tomography) w diagnostyce przed- i pooperacyjnej. Przykładem jest tu urządzenie MS-39 (CSO, Italy) łączące AS-OCT z topografią opartą na krążkach Placido. Wysoka rozdzielczość tego typu urządzeń (do 3,5 µm) pozwala m.in. na ocenę poszczególnych warstw rogówki, ze szczególnym uwzględnieniem nabłonka rogówki (ryc. 3). Analiza wyłącznie wyników tomografii rogówki może prowadzić do przeoczenia przypadków subklinicznych postaci stożka rogówki, których rozpoznanie umożliwia mapowanie nabłonka rogówki. Nabłonek rogówki, ulegając przebudowie, ma zdolność maskowania nieregularności stromy, co utrudnia ustalenie rozpoznania w początkowych

stadiach. W stożku rogówki obserwuje się ścieńczenie nabłonka u szczytu stożka rogówki, który jest otoczony zgrubiałym nabłonkiem. Charakterystyczny obraz (ET – epithelium thickness)w KC ma kształt donata (donut shaped). W trakcie noszenia soczewek kontaktowych również można zaobserwować zmiany w grubości nabłonka (corneal warpage). Znajomość profilu nabłonka prawidłowego i jego zmian w przypadkach atypowych i podejrzanych o ektazję jest pomocna w kwalifikacji pacjentów do LKW. Oba urządzenia, oparte na kamerze Scheimpfluga (Pentacam) oraz AS-OCT (MS-39),uzupełniają się w codziennej diagnostyce.

b) topografia rogówki

Topografia rogówki, czyli analiza jej przedniej powierzchni, wykorzystuje efekt dysków Placido. Przykładem jest urządzenie Atlas 9000 (Carl Zeiss Meditec), które w oparciu o platformę Zeiss jest też wykorzystywane do planowania zabiegów typu Topo-Guided czy Presbyond®. W urządzeniu tym dysk Placido zoptymalizowany jest tak, by uniknąć krzyżowania się pierścieni, co zwiększa wiarygodność wyników. Wykorzystując technologię śledzenia promieni, aparat wyświetla aberracje rogówki wyższego rzędu, pomocne w planowaniu zabiegu korekcji laserowej. Urządzenie Atlas stanowi aktualnie łatwe do interpretacji narzędzie do przesiewowych badań topograficznych przedniego odcinka, które pomaga w skriningu kandydatów do laserowej chirurgii refrakcyjnej oraz w identyfikacji nieprawidłowych stanów rogówki. Innym przykładem topografu rogówkowego jest WaveLight Vario Topolyzer (Alcon).

c) aberrometria

Pomiar aberracji wyższego rzędu (HOA – high order aberrations) rogówki dokonywany jest zarówno w trakcie tomografii, jak i topografii rogówki. W zdrowym oku aberracje tylnej powierzchni rogówki są względnie stałe i mają niewielki wpływ na aberracje całej rogówki. Natomiast znaczny wpływ na aberracje rogówki ma jakość filmu łzowego. Poza oceną aberracji wyższego rzędu rogówki wykonywana jest aberrometria całego układu optycznego oka. Przykładem aberrometrów są urządzenia WASCA (Carl Zeiss Meditec) oparte na detektorze Hartmann-Shack oraz Osiris (CSO, Italy)wykorzystujący Pyramidal Wavefront Sensor (PWS). Oba urządzenia, poza pierwotną funkcją, pozwalają na pomiar skotopowej szerokości źrenicy.

Laserowa korekcja wzroku poprzez zmianę kształtu może indukować niepożądany wzrost HOA, który odczuwany jest przez pacjenta w postaci: pogorszenia widzenia nocnego, zmniejszenia czułości na kontrast, efektu halo oraz rozbłysków światła. Kontrola wzrostu aberracji jest jednym z ważniejszych zagadnień w laserowej korekcji wzroku. Procedura wavefront-guided pozwala zaprojektować indywidualny profil ablacji, który ma za zadanie zmniejszyć HOA i tym samym poprawić jakość widzenia. Istotnymi klinicznie aberracjami są: koma, aberracja sferyczna oraz trefoil, przedstawiane najczęściej jako piramida Zernikego (ryc. 4). Ocena aberracji rogówki, zwłaszcza komy wertykalnej, jest czynnikiem przydatnym w wykryciu wczesnej postaci stożka rogówki.

Wielkość aberracji sferycznej po zabiegu jest zmienna i zależy od rodzaju ablacji. Ablacja krótkowzroczności ma tendencję do zaindukowania dodatniej aberracji sferycznej, zaś ablacja nadwzroczności – do ujemnej. Wielkość aberracji sferycznej jest skorelowana z głębią ostrości (DOF – depth of focus). Wspomniana wcześniej metoda Presbyond® opiera się na kontrolowanej zmianie aberracji sferycznej, na skutek czego, poza założoną korekcją wady wzroku, wytwarzana jest głębia ostrości podnosząca komfort widzenia i tolerancję monowizji.

d) ciśnienie wewnątrzgałkowe oraz biomechanika rogówki

Powyżej wymienione metody diagnozowania predyspozycji do rozwoju ektazji opierają się na analizie kształtu rogówki. Na znaczeniu zyskują badania oceniające biomechanikę rogówki, która determinuje jej reakcje w warunkach stresowych. Biomechanika rogówki ma wpływ na pomiar ciśnienia wewnątrzgałkowego (IOP – intraocular pressure). Obecnie na rynku dostępne są dwa urządzenia oceniające biomechanikę rogówki: ORA (Ocular Response Analyzer; Reichert Ophthalmic Instruments, Inc., Buffalo, NY,

USA) oraz Corvis ST (Oculus). Oba urządzenia wykorzystują podwójny impuls powietrza w pomiarze odkształcenia rogówki.

ORA dokonuje pomiaru na podstawie analizy wiązki podczerwonej odbitej od powierzchni rogówki. Oprócz ciśnienia, które uwzględnia jej biomechanikę, technologia ORA pozwala oszacować histerezę rogówki (CH – corneal hysteresis), współczynnik oporu rogówki (CRF – corneal resistance factor)oraz obszar pętli histerezy (HLA – hysteresis loop area). Wskaźniki CH i CRF wykazują niższe wartości w przypadku ektazji rogówki, takich jak KC lub PMD, oraz po zabiegach laserowej korekcji wzroku. Wskaźnik HLA pozwala na ocenę efektywności zabiegu cross-linking (CXL). W odróżnieniu od ORA, Corvis ST oblicza parametry biomechaniczne w czasie rzeczywistym poprzez rejestrację deformacji kamerą Scheimpfluga.

Nieprawidłowe ciśnienie wewnątrzgałkowe ako istotny predyktor rozwoju jaskry wymaga poszerzenia diagnostyki przed laserową korekcją wzroku, najczęściej o ocenę warstwy włókien nerwowych, badanie standardowej perymetrii automatycznej oraz gonioskopię. Obecność wad wzroku może być czynnikiem predysponującym do rozwoju jaskry. Niezaawansowana, prawidłowo kontrolowana jaskra nie jest przeciwwskazaniem do LKW, ale wymaga ścisłego monitorowania pooperacyjnego.

Pomiar ciśnienia wewnątrzgałkowego po zabiegu laserowej korekcji wzroku jest zaburzony ze względu na zmianę grubości rogówki, jej biomechaniki, keratometrii, czy też okresową niestabilność filmu łzowego. Formuły korekcji odczytu IOP w oczach po LKW opierają się na proporcji wynikającej z wysokości korygowanej wady lub ze zmiany centralnej grubości rogówki. Średnio przyjmuje się zmniejszenie IOP o 1 mmHg na każdą dioptrię operowanej wady. U pewnego odsetka pacjentów (1–2% krótkowzrocznych, ok. 8% nadwzrocznych) w związku z kilkutygodniowym stosowaniem kropli glikokortykosteroidowych (GKS) po zabiegu dochodzi do okresowego wzrostu IOP, co również wymaga monitorowania.

e) optyczna koherentna tomografia tylnego i przedniego odcinka

Optyczna koherentna tomografia to nieinwazyjna metoda obrazowania o wysokiej rozdzielczości. Wykorzystuje zjawisko interferencji między sygnałem z badanego obiektu a sygnałem referencyjnym. Analiza takich parametrów jak: struktura tarczy nerwu II, warstwa włókien nerwowych (RNFL – retinal nerve fiber layer), kompleks komórek zwojowych (GCC – ganglion cell complex)oraz szerokość kąta komory przedniej, pozwala na dokładną ocenę tylnego i przedniego odcinka oka. Badanie to wykonywane jest podczas kwalifikacji do laserowej korekcji wzroku celem wykrycia subklinicznych zmian w obrębie tylnego odcinka oraz opisu zmian już występujących.

f) ocena filmu łzowego

Diagnostyka suchości oczu polega na zebraniu odpowiedniego wywiadu oraz na ocenie przedniej powierzchni oka poprzez panel badań. Do najważniejszych badań oceny ilościowej filmu łzowego należą: test Schirmera, ocena wysokości menisku filmu łzowego; oraz do oceny jakościowej: czas przerwania filmu łzowego (TBUT – tear film break-up time). Istotne jest również sprawdzenie występowania ubytków nabłonka rogówki. Przerwanie filmu łzowego w czasie krótszym niż 10 s jest często uważane za zaburzenie i może świadczyć o suchości oczu.

Test Schirmera jest szeroko stosowany do oceny fazy wodnej filmu łzowego. Chociaż ograniczenia testu Schirmera zostały dobrze udokumentowane, nadal się go wykonuje w celu oceny wydzielania łez, zwłaszcza w diagnostyce suchego zapalenia rogówki i spojówki (KCS – keratoconjunctivitis sicca). Wydzielanie łez mniejsze niż 5 do 10 mm uważane jest za niedobór warstwy wodnej.

Badania menisku łzowego dokonuje się w lampie szczelinowej po miejscowym podaniu fluoresceiny, obserwując jego dolną wartość. Technika ta jest prosta do wykonania, ale jej powtarzalność między wizytami jest ograniczona.

Pacjenci, u których stwierdzono przedoperacyjny zespół suchego oka (ZSO), zostają poddani dokładnej ocenie, której celem jest identyfikacja przyczyny ZSO i określenie jego nasilenia. Zaawansowany zespół suchego oka jest przeciwwskazaniem do LKW, zabieg jest możliwy po zoptymalizowaniu stanu powierzchni oka. Typowo po zabiegach rogówkowych dochodzi do okresowego nasilenia objawów suchego oka. Intensywne nawilżanie w okresie pooperacyjnym sprzyja gojeniu rogówki oraz podnosi jakość widzenia. Ze względu na mniejszą inwazyjność i ochronę nerwów rogówkowych zabieg SMILE® w mniejszym stopniu nasila objawy suchego oka w stosunku do zabiegu LASIK.

g) ocena śródbłonka rogówki

Ocena tej warstwy jest istotna w określeniu stanu rogówki. Prawidłowa gęstość komórek śródbłonka rogówki (ECD – endothelial cell density) u dorosłych wynosi ok. 2500 komórek/mm² i zmniejsza się o ok. 0,6% rocznie. Do najczęściej spotykanych schorzeń obejmujących śródbłonek należą: dystrofia Fuchsa i dystrofia polimorficzna tylna (PPCD – posterior polymorphous corneal dystrophy). Często choroby te przebiegają bezobjawowo, dlatego też zostają wykryte dopiero podczas badania okulistycznego i/lub badania w mikroskopie spekularnym. Pomiar jest szybki i bezkontaktowy, daje informację o liczbie komórek śródbłonka, ich zagęszczeniu, wielkości oraz kształcie. Liczba komórek mniejsza niż 2500/mm² uważana jest za przeciwwskazanie do wszczepienia soczewek fakijnych. Ocena śródbłonka rogówki jest niezbędna podczas planowania zabiegów chirurgii wewnątrzgałkowej.

h) konfokalna mikroskopia rogówki – Confoscan

W niektórych przypadkach panel badań diagnostycznych przed LKW należy poszerzyć o mikroskopię konfokalną rogówki. Urządzenie, na podstawie szybkiego, małoinwazyjnego badania pozwala uzyskać obrazy wysokiej rozdzielczości poszczególnych warstw rogówki. Wskazaniami do badania są: dystrofie rogówki (lub ich podejrzenie), stożek rogówki , infekcje (np. Acanthamoeba keratitis), neuropatia w przebiegu np. cukrzycy, zespół suchego oka czy stany po przebytym w przeszłości zabiegu LKW. Obecnie najczęściej stosowanym aparatem jest urządzenie Confoscan Series (Nidek Co. Ltd, Japan) oraz HRTII (Heidelberg, Germany).

i) biometria

Zestaw badań diagnostycznych kwalifikujących do zabiegu korekcji laserowej obejmuje również biometrię optyczną gałek ocznych. Najpopularniejszym urządzeniem wykorzystywanym do tego pomiaru jest platforma IOL Master (Zeiss).Niezbędne do kwalifikacji pacjenta do laserowej korekcji wzroku jest wykonanie pomiaru średnicy poziomej rogówki (WTW – white to white), długości gałek ocznych (ALM – axial lenght measurement) oraz głębokości komory przedniej (ACD – anterior chamber depth). Wszystkie te pomiary wykonywane są w jednej sesji, metodą bezkontaktową. Odległość WTW oraz średnica źrenicy określane są na podstawie obrazu tęczówki. Wiedza o średnicy rogówki pomaga w podjęciu decyzji o wielkości pierścienia ssącego mikrokeratomu czy wielkości cup podczas planowania zabiegu. Standardowa średnica rogówki znajduje się w przedziale od 11,5 do 12,5 mm. Poza pomiarem WTW urządzenie ocenia średnicę źrenicy oraz odchylenie osi widzenia od środka tęczówki i źrenicy. Średnica źrenicy jest istotnym parametrem wpływającym na określenie średnicy strefy ablacji. Dodatkowo odchylenie osi widzenia od środka tęczówki i źrenicy (kąt kappa), oceniane za pomocą różnych urządzeń, jest konieczne do prawidłowej centracji ablacji, zwłaszcza w przypadku wyższych wartości kąta kappa. Dodatkowo ocenie podlega głębokość komory przedniej, w kontekście predyspozycji do rozwoju jaskry zamkniętego kąta, ale również możliwości wszczepienia soczewek fakijnych. Pomiar długości gałek ocznych pozwala m.in. na ocenę ryzyka regresji krótkowzroczności po zabiegu korekcji laserowej, czy też odniesienie manifestowanej refrakcji do długości gałek.

j) badanie optometryczne

Badanie przeprowadzane jest według określonego standardu, co zapewnia precyzję i powtarzalność wyników. Celem badania jest określenie maksymalnej komponenty sferycznej i cylindrycznej każdego z oczu w oparciu o astygmatyzm rogówkowy. Niejednokrotnie wartości te odbiegają od refrakcji okularowej lub soczewkowej stosowanej przez pacjenta. Nagła zmiana refrakcji w trakcie zabiegu laserowego i wynikająca z tego zmiana wysiłku akomodacyjnego mogą wpłynąć na ustawienie oczu po zabiegu, stąd też potrzeba oceny parametrów widzenia obuocznego, takich jak fuzja, tłumienie, stereopsja i konwergencja, osadzenie oczu, ruchomość gałek ocznych. Szczególną uwagę należy zwrócić na pacjentów z chorobą zezową w wywiadzie. Celem diagnostyki przedoperacyjnej jest ocena ryzyka dwojenia pooperacyjnego oraz komfortu widzenia obuocznego pacjenta.

Poza precyzyjnym wyznaczeniem refrakcji w przypadku pacjentów prezbiopijnych wykonywany jest test określający tolerancję monowizji (cross blur). Pozytywny wynik tego testu oraz wada wzroku z przedziału od -8 D do +4 D, astygmatyzm do 2,5 D pozwala zakwalifikować pacjenta do zabiegu Presbyond®. Jednym z ostatnich badań diagnostycznych w trakcie ścieżki kwalifikacyjnej jest powtórna ocena refrakcji w warunkach cykloplegii. W przypadku skurczu akomodacji, przed zabiegiem LKW zaleca się zmianę korekcji celem rozluźnienia akomodacji.

k) badanie okulistyczne

Szczegółowe badanie okulistyczne obejmuje: ocenę aparatu ochronnego oka, badanie przedniego odcinka oka oraz badanie tylnego odcinka oka z użyciem soczewki Volka po rozszerzeniu źrenic. Zależnie od potrzeby wykonywane są badania wykraczające poza standardową ścieżkę diagnostyczną, np. gonioskopia, mikroskopia konfokalna. Spośród okulistycznych przeciwwskazań do LKW wymienić należy schorzenia rogówki, takie jak: stożek rogówki, zwyrodnienie brzeżne przezroczyste, dystrofia Fuchsa, zapalenie rogówki, nieprawidłowe unaczynienie; ponadto: ciężki zespół suchego oka, aktywne stany zapalne w obrębie gałki ocznej i oczodołu, zaćma, zaawansowana jaskra, retinopatia cukrzycowa, odwarstwienie siatkówki.

Podsumowanie

Najważniejszym elementem w procesie prowadzącym do zabiegu korekcji wady wzroku, począwszy od kwalifikacji, poprzez zabieg, aż do opieki pooperacyjnej, jest prawidłowa kwalifikacja pacjenta do zabiegu. Poprawnie wykonane badania oraz ich interpretacja są kluczowe w podjęciu właściwej decyzji. Nieustanny postęp technologiczny podnosi dokładność badań diagnostycznych oraz precyzję wykonywanych procedur. Mimo występowania przeciwwskazań do laserowej korekcji wzroku zdecydowana większość pacjentów przechodzi pozytywnie proces kwalifikacji do zabiegu.

Piśmiennictwo zalecane:

1. Castro-Luna G., Jiménez-Rodríguez D., Pérez-Rueda A., Alaskar-Alani H.: Long term follow-up safety and effectiveness of myopia refractive surgery. Int. J. Environ Res. Public Health 2020, Nov; 17(23): 8729. Doi: 10.3390/ijerph17238729.
2. Cho P., Yap M.: Schirmer test. I. A review. Optom. Vis. Sci. 1993, Feb; 70(2): 152-156. Doi: 10.1097/00006324-199302000-00011. PMID: 8446379.
3. Khamar P., Rao K., Wadia K. i wsp.: Advanced epithelial mapping for refractive surgery. Indian J. Ophthalmol. 2020, Dec; 68(12): 2819-2830. Doi: 10.4103/ijo.IJO_2399_20. PMID: 33229657; PMCID: PMC7856960.
4. Maleszka-Kurpiel M., Michalski A., Robak M., Warchoł W.: Comparative analysis of corneal thickness parameters using Scheimpflug imaging system and HD-OCT in keratoconic eyes. Klin. Ocz./Act. Ophthalmol. Pol. 2021; 123(1): 24-29. Doi: 10.5114/ ko.2021.102451.
5. Motlagh M.N., Moshirfar M., Murri M.S. i wsp.: Pentacam® corneal tomography for screening of refractive surgery candidates: A review of the literature. Part I. Med. Hypothesis Discov. Innov. Ophthalmol. 2019; 8(3): 177-203.
6. Nichols K.K., Mitchell G.L., Zadnik K.: The repeatability of clinical measurements of dry eye. Cornea 2004, Apr; 23(3): 272-285.
7. Randleman J.B., Russell B., Ward M.A. i wsp.: Risk factors and prognosis for corneal ectasia after LASIK. Ophthalmology 2003, Feb; 110(2): 267-275. Doi: 10.1016/S0161-6420(02)01727-X. PMID: 12578766.
8. Reinstein D.Z., Archer T.J., Couch D. i wsp.: A new night vision disturbances parameter and contrast sensitivity as indicators of success in wavefront-guided enhancement. J. Refract. Surg. 2005, Sep-Oct; 21(5): S535-40.
9. Reinstein D.Z., Archer T.J., Gobbe M.: Is topography-guided ablation profile centered on the corneal vertex better than wavefront-guided ablation profile centered on the entrance pupil? J. Refract. Surg. 2012, Feb; 28(2): 139-143.
10. Reinstein D.Z., Couch D.G., Archer T.J.: LASIK for hyperopic astigmatism and presbyopia using micro-monovision with the Carl Zeiss Meditec MEL80 platform. J. Refract. Surg. 2009, Jan; 25(1): 37-58. Doi: 10.3928/1081597X-20090101-07. PMID: 19244952.
11. Reinstein D.Z., Archer T.J., Gobbe M. i wsp.: Epithelial thickness in the normal cornea: three-dimensional display with Artemis very high-frequency digital ultrasound. J. Refract. Surg. 2008, Jun; 24(6): 571-581. Doi: 10.3928/1081597X-20080601-05. PMID: 18581782; PMCID: PMC2592549.
12. Salouti R., Bagheri M., Shamsi A., Zamani M.: Corneal parameters in healthy subjects assessed by Corvis ST. J. Ophthalmic Vis. Res. 2020 Jan-Mar; 15(1): 24-31.
13. Shaag A., Millodot M., Ifrah R., Shneor E.: Aberrations and topography in normal, keratoconus-suspect, and keratoconic eyes. Optom. Vis. Sci. 2012, Apr; 89(4): 411-418. Doi: 10.1097/ OPX.0b013e318249d727. PMID: 22311193.
14. Skonieczna K., Patrzykont M.:Presbyond LBV (Clearvu™) – przełomowa metoda korekcji prezbiopii. Przegl. Okul. nr 2 i 3/2019.
15. Tang M., Yan Li Y., Chamberlain W. i wsp.: Differentiating keratoconus and corneal warpage by analyzing focal change patterns in corneal topography, pachymetry, and epithelial thickness maps. Invest. Ophthalmol. Vis. Sci. 2016; 57(9): OCT544-OCT549.
16. Wierzbowska J.: Kompendium nowoczesnych metod korekcji wad wzroku. Wyd. I. Medical Education, Warszawa 2020.
17. Zapata-Díaz J.F., Marín-Franch I., Radhakrishnan H., López-Gil N.: Impact of higher-order aberrations on depth-of-field. JOV 2018, Nov; Vol. 18: 5.

Ryc. 1. Tomografia rogówki – Pentacam, źródło: materiały własne

Ryc. 2. Belin/Ambrosio uwydatnienie ektazji – Pentacam, źródło: materiały własne

Ryc. 3. Tomografia rogówki – MS 39, źródło: materiały własne

Ryc. 4. Piramida Zernikego,
źródło https://www.telescope-optics.net/monochromatic_eye_aberrations.htm